KSIĄŻKI O SZTUCE

Z rozwojem nowoczesnej kultury wizualnej wiąże się ściśle fenomen książek fotograficznych. Ilustrowane zdjęciami publikacje towarzyszyły przez cały XX wiek najważniejszym wydarzeniom politycznym i społecznym, służyły popularyzacji wiedzy o świecie i ekspresji nowych form sztuki. Jaki miały wpływ na kształtowanie imaginarium nowoczesnego człowieka w Europie Środkowej?

Album jest próbą stworzenia kanonu środkowoeuropejskich photobooków oraz pierwszym tak obszernym polskim opracowaniem syntezującym wiedzę na ich temat. W książce znalazły się eseje najlepszych znawców tematyki w Polsce – Łukasza Gorczycy i Adama Mazura, tekst Thomasa Wieganda analizujący propagandowe wykorzystanie photobooków w NRD czy szkic Adriany Dumitran poświęcony jednej z najciekawszych postaci rumuńskiej fotografii XX wieku – Hedzie Löffler.

Wyjątkowość środkowoeuropejskich photobooków sytuuje się na przecięciu ambicji artystycznych i propagandy, wielkich narracji historii i małych enklaw wolności. Książki, które prezentujemy, opowiadają poprzez fotografie dzieje regionu, ale same w sobie są też dokumentami zmieniających się stosunków społecznych, wizji politycznych oraz powinności fotografii i sztuki. Ważnym tropem są intrygujące, lokalne odmienności, jak choćby wspaniała czeska szkoła fotografii modernistycznej czy polskie wydawnictwa drugoobiegowe lat 80. XX wieku.

Wydawnictwo powstało z okazji wystawy Fotoblok. Europa Środkowa w książkach fotograficznych prezentowanej w Galerii MCK od 22 listopada 2019 roku do 1 marca 2020 roku. Książka dostępna jest w polskiej i angielskiej wersji językowej. Autorem projektu graficznego jest Kuba Sowiński.

 Dziedzictwo bywa kłopotliwe, o czym zaświadczają najlepiej były obóz koncentracyjny Auschwitz czy Pałac Kultury i Nauki. Największy jednak kłopot mamy z tym, co pozostawiła w naszym kraju Trzecia Rzesza. Jak złożona jest to kwestia, pokazuje najnowsza książka Międzynarodowego Centrum Kultury. I dostarcza najpełniejszego jak dotąd, nierzadko zaskakującego przeglądu tych „źle urodzonych” budowli.

Teren dzisiejszej Polski to również obszar wielkiego przestrzennego eksperymentu, jakim było stworzenie niemieckiej Lebensraum. Eksperymentu zakrojonego we wszystkich architektonicznych skalach: od „wzorcowej prowincji” przez „idealne niemieckie miasto na Wschodzie” po „wzorcową wioskę” i „modelowe mieszkanie dla niemieckiej rodziny”. Inaczej realizowano go na ziemiach należących przed wojną do Niemiec, a inaczej na obszarach podbitej Rzeczypospolitej, które albo włączono bezpośrednio do Rzeszy, albo utworzono z nich Generalne Gubernatorstwo. O ile w Gdańsku, Szczecinie czy Wrocławiu nazistowska architektura nie dziwi, o tyle jej obecność w Ciechanowie, Pułtusku czy na Wawelu może zaskakiwać.

Część planów zrealizowano, inne pozostały na papierze. Niektóre budowle nadal noszą swe kłopotliwe piętno, wiele jednak wtopiło się w otoczenie. Autorzy dociekają ich rodowodu, rekonstruują przesłania: na przykład Ordensburga w Złocieńcu na Pomorzu Zachodnim — upodobnionego do krzyżackiego zamku ośrodka szkolenia nowych hitlerowskich elit — czy Eichenkampu pod Gliwicami — wzorcowej osady dla funkcjonariuszy SA i SS z germańskim dębem nie tylko w nazwie. Za wieloma projektami stała przemoc symboliczna. Bez uporczywego zniemczania, bez wymazywania polskości nie dałoby się Poznania przekształcić w „nowe centrum administracyjne i kulturalne niemieckiego Wschodu”, stworzyć „nowego niemieckiego miasta Warszawy” czy „przywrócić” Krakowowi jego „prastarą niemieckość” i zmienić w Norymbergę Wschodu.

Za architekturą stała ideologia, za ideologią — zbrodnia. Rewersem tego, co budowano i przebudowywano dla „rasy panów” były getta i wysiedlenia. Dobrobyt oparty na niewolniczej pracy podludzi. Infrastruktura eksterminacji — fabryk śmierci i obozów dostarczających darmowej niemal siły roboczej w myśl doktryny „wyniszczenia przez pracę” tak przewrotnie sparafrazowanej na bramie w Auschwitz.

Z dziedzictwem kłopotliwym niełatwo się pogodzić. Nawet zabliźnione, jest śladem krzywdy, przemocy, zbrodni. Osiemdziesiąt lat, jakie od wojny upłynęły, pozwoliły jednak badaczom spojrzeć na nie „bez gniewu i bez upodobania”. A jednocześnie postawić ważne pytanie: czy jako społeczeństwo jesteśmy w stanie przejść od emocji do debaty, od kontrowersji do namysłu, zastanowić się, dlaczego i na jakich zasadach można uchronić również tak dramatyczne świadectwo historii jak pozostawione przez hitlerowców w Polsce dziedzictwo nienawiści.

Wydawca: Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie

Red. nauk.: Jacek Purchla, Żanna Komar

ISBN: 978-83-66419-16-2

Okładka: twarda

Liczba stron: 384

 „Lwów nowoczesny” to pierwszy tak obszerny album poświęcony zupełnie nieznanemu obliczu międzywojennego modernizmu znad Pełtwi. Na przeszło 150 współczesnych fotografiach, przygotowanych specjalnie na potrzeby tego wydawnictwa,  zaprezentowano ikoniczne realizacje polskich, ukraińskich i żydowskich architektów: budynki hoteli, banków, biur, sklepów, kin, kamienic, willi, ale również obiektów sakralnych, teatrów, szpitali i szkół. Uzupełnieniem wydawnictwa są często publikowane po raz pierwszy archiwalne zdjęcia i plany pochodzące z polskich i ukraińskich zbiorów.
Lwów, mimo konsekwencji I wojny światowej i wielkiego kryzysu gospodarczego z 1929 roku, prężnie i dynamicznie się rozwijał, stawiając na modernizację i kreatywność. Miasto wyróżniało się jako siedziba cenionej Politechniki Lwowskiej – „kuźni architektury” i ważnego ośrodka kształcenia inżynierów, konstruktorów i planistów. Działający tu twórcy interesowali się koncepcjami innych modernistów w Europie i – przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych, co nie oznaczało ich bezrefleksyjnego naśladownictwa.