HUMANISTYKA

„Miasta i opowieści powstają w podobny sposób: zawsze tworzą je zwycięzcy, dla zwycięzców i zgodnie ze świadectwami zwycięzców” – mówi Sharon Rotbard, izraelski architekt, wydawca i pisarz. A potem krok po kroku pokazuje, jak stworzono mit Tel Awiwu, białego, modernistycznego miasta, które powstało na wydmach z „piany fali i chmur”, a zatem z marzenia.

Od dzieciństwa wpaja nam się, szczególnie za pomocą historii i literatury w szkole, że Polska jest na mapie świata miejscem wyjątkowym. Wybrańcem narodów, cierpiącym za miliony. Ta mesjanistyczna wizja kraju jest później wielokrotnie powielana w obrazach, filmach, sztukach. Przesiąknięci tym mitem z trudem patrzymy na sprawy ojczyste z dystansem, puchniemy od dumy, często niestety, sztucznie napompowanej.

Brian Porter-Szucs, amerykański profesor o polskich korzeniach przygląda się Polsce w sposób obiektywny, na chłodno. Nie ocenia ideologicznie, patrzy z różnych perspektyw i zamiast dać się porwać romantycznym nurtom, opiera się na faktach. W tej serii wykładów serwuje odbiorcom gorzką do przełknięcia pigułkę – oto okazuje się bowiem, że Polska nie jest ani wspaniała ani straszna, ale po prostu… zwyczajna. Podobnie jak inne kraje, nie pozostawiona w próżni, ale ulegająca różnym prądom intelektualnym i procesom historycznym.

"Historia głupich idei" to panorama zbiorowych obłędów nowoczesnej Europy, które kwitły w majestacie nauki swojego czasu. Spotkamy tu patriotów-mizoginów oskarżających wrogie państwa o niestałość uczuć, histerię i zdradę. Antropologów mierzących czaszki jeńców wojennych, aby pogrążyć wroga także na polu rasowym. Psychiatrów diagnozujących niebezpieczną chorobę pacyfizmu i próbujących leczyć ją elektrowstrząsami. Przedstawicieli nauki zobaczymy w sztabach armii szykujących się do inwazji, na konferencjach pokojowych dzielących terytoria podbitych państw, w organach administracji terytoriów okupowanych i w gronie planistów zbrodni przeciw ludzkości.

 Wszyscy wiemy, że kobiety zarabiają gorzej od mężczyzn, wolniej awansują i rzadziej zasiadają w zarządach. Czy jednak jesteśmy tym faktem wystarczająco oburzeni? Czy raczej przyjmujemy jako oczywistość skandal, że połowa ludzkości, która w dodatku w krajach rozwiniętych jest – średnio rzecz biorąc – lepiej wykształcona, dostaje mniejsze wynagrodzenie za tę samą pracę? Czy faktycznie mężczyźni – w szerszej perspektywie – na swoim uprzywilejowaniu korzystają? I czy zdajemy sobie sprawę, że niezliczona ilość kobiet jest wciąż przedmiotem handlu? Ojcowie sprzedają córki na żony bądź prostytutki wbrew ich woli. Przyszli mężowie gwałcą wybranki, by nie płacić za nie posagu. W kulturach, gdzie to panna młoda wnosi wiano, dziewczynki bywają uznawane za tak duże obciążenie finansowe, że zaraz po urodzeniu są zabijane. W wielu miejscach na ziemi majątek wdów przechodzi na braci zmarłego męża, a one kończą na ulicy bądź zmuszane są do usług seksualnych, które mają być zapłatą za utrzymanie ich rodzin

„Pod białym niebem. Natura przyszłości” Elizabeth Kolbert, laureatki Pulitzera, specjalizującej się w problematyce zmian klimatycznych, to książka poświęcona przyszłości natury, a raczej tego, co z niej zostało po stuleciach wpajanego nam przekonania, że to człowiek jest koroną stworzenia, a dzięki rozwojowi technologii możemy opanować przyrodę i podporządkować ją naszym celom. W XXI wieku widzimy już jasno, że interwencje w ekosystemy pchają nas ku katastrofie: globalne ocieplenie, anomalie pogodowe czy pandemia to najbardziej widoczne z konsekwencji. Pytanie, czy próby naprawiania (czytaj: kolejnego regulowania) wyrządzonych szkód mogą cokolwiek zmienić?

Robert Jurszo, dziennikarz „Gazety Wyborczej”, od lat publikuje teksty o relacjach między ludźmi a przyrodą, szczególną uwagę poświęcając ochronie dzikich zwierząt. Spotkania z nagą małpą to książka z aktywistycznym zacięciem – autor już na początku wyznaje, że „pisze po to, by jak najwięcej tego świata udało się zachować na przyszłość”. Nie jest to jednak wyłącznie publikacja interwencjonistyczna: w sześciu esejach autor z niezwykłą empatią opowiada o „zwierzętach pozaludzkich”; z jednej strony widzi w nich jednostki, z których każda ma swoje idiosynkrazje, cele, pragnienia; z drugiej zaś przestrzega przed antropomorfizacją innych gatunków oraz sentymentalizacją ich historii, które jak wiele stosowanych przez nas zabiegów poprawiają nam samopoczucie, ale nie wiodą do poznania rzeczywistości.

W historii naszego globu odnotowujemy pięć wielkich wyginięć gatunków, które spowodowały drastyczny spadek bioróżnorodności. Teraz, na naszych oczach trwa szóste wymieranie niezliczonych form życia, zarówno na lądzie jak i w wodzie. Naukowcy biją na alarm: to największa katastrofa od czasu uderzenia w Ziemię asteroidy, co spowodowało wyginięcie dinozaurów. Tym razem jednak przyczyna jest o wiele bardziej prozaiczna, a zarazem o wiele bardziej groźna – człowiek. Jak pisze autorka: „Żadne stworzenie nigdy wcześniej nie zmieniło życia na naszej planecie w aż tak dużym stopniu, choć dochodziło do innych, porównywalnych kataklizmów”.